Karatopraku - Myzeqe e Poshtme

Pjese nga shkrimet Myzeqeja dhe mistere Shqiptare

Karatopraku - Myzeqeja e Poshtme neper shekuj

Libofsha si qendër e krahines se Karatoprakut

Emri Karatoprak vjen nga turqishtja dhe do te thote ne shqip Dheu i zi, Toka te zeza. Eshte i njejte ne etimologji edhe me emrat e tjere si Myzeqe ( nga neolatinishtja), Sarave, Savre (nga italishtja), Cerme, Qerret (nga sllavishtja) dhe Musion, Misie (nga latinishtja), Skurie (nga helenishtja) e tjere emra ne gjuhe te ndryshme
Dikur Libofsha shtrihej në faqen perendimore te malit te Gurzes (keshtu quhej ne kohrat e vjetra mali i Ardenices), prej Rreth Libofsh deri tek kisha e Shen Gjergjit. Prane këtyre kodrave ka kaluar lumi i Osumit (Apsusi antik) qe vinte nga drejtimi Mbrostar, Petove, Cipllake, perballe kishes se Shen Gjergjit ne Libofshe dhe merte kthesen afer Daullasit ne drejtim te perëndimit për të dale ne Remas, Karavasta ku bashkohej me lumin Devoll. Ky drejtim kalimi vazhdoi deri ne fund te shekullit te XIX-te sic shkruan ne shenimet e tij edhe mitropoliti i Beratit Aleksudhi ne vitin 1865. Me vone kur Devolli ndroj shtrat nga gryka e Gradishta ne Mbrostar ai se bashku me Osumin dhe Gjanicen muaren emrin Seman kaluan ne shtratin para Shengjergjit, ktheheshin ne Daullas ne fushen e Milos e prej andej mernin drejtimin jug perendim per ne Ciflik-Havaleas e dilnin ne detin Adriatik.
Nga kodrat e Libofshës duken përballë njëra tjetrës dy qendrat e vjetra antike Apollonia dhe Babunja e sotme (ne antikitet quhej Daulia, ne para mesjete Musioni, ne mesjete Myli. Qeramika e të dy këtyre vëndbanimeve është e njëjtë me atë të Pungës e të Lunas (Lonës) dy qendra antike prane kodrave te Libofshes.
Ne kohet e vjetra fusha perballe qe shkon deri ne det quhej fusha e Gylakut, princit taulant qe hodhi themelet e Gylakies (Apollonise). Ne kohen e luftrave te para me romaket jo larg saj ishte qyteti i Daulias prane Vanarit ku bashkohej Apsusi me Devollin. Po keshtu te kesaj periudhe jane edhet emrat ruhen edhe sot Bedat dhe Remas ku ishin vendosur fushimet e romakeve. Me vone e gjejme me emrin Fusha Plake si pjese e fushes Ilirike. Ne mesjeten e hershme na del shpesh si Fusha e Musionit (qyteti me keshtjelle i Musionit ne Babunjen e vjeter) dhe ne mesjete si fusha e Milores (Milos nga emri i keshtjelles se Babunjes ne kohen e luftes me anzhuinet). Ne kohen e turqise do te mare emrin Karatoprak me te njejtin kuptin si Musion qe ne gjuhen turke do te thote dheu i zi, toka te zeza.
Rreze kodrave kalonte rruga Mbreterore sic quhej rruga e drejtperdrejte Apolloni-Durrachium. Guret milore te gjendur ne Sulzotaj ne vitin 1932 dhe ne Petove ne vitin 1962 si dhe guri i rruges ne Babunje te vjeter me 1973 e tregojne me mire kete arter rrugor te rendesishem antik.
Guri qe është gjetur në teritorin e Babunjës eshte një gurë kilometrik rrugor i shkruar greqisht dhe i skalitur me një kokë luani qe mendojmë ta vendosim në muzeun e Libofshës, është i njëjtë me atë të gjetur në Sulzotaj më 1932 dhe të Mbrostar Urës më 1962 dhe që ndodhen në muzetë tona të Tiranës e të Fierit.
Ne afërsi të Petovës më 1968, lart në kurrizin e kodrave është lokalizuar një vënd banim i lashtë dhe janë gjetur përveç qeramikës së shumtë edhe dy sopata të kohës të neolitit. Ne Mbrostar (sllavish kuptohet ura) jane gjetur mjaft rrenoja objektesh te vjetra dhe themelet e nje fortifikate te hershme, po keshtu ne zonen ku banojne ciganet e Mbrostarit gjate detriment te hekurudhes ne vitin 1967 jane gjetur mjaft material arkeologjik ashtu sic jane gjetur edhe pak me lart gjate punimeve fortifikuese te artileris bregdetare.
Pranë kishës së Shën Gjergjit në Libofshë janë gjetur themele objektesh të aristokracise, mozaikë të shumtë qe mjerisht janë dëmtuar nga pakujdesia, tubacione qeramike te hershme një vënd pushimi për udhëtarë e karvanxhinjte si dhe të një lugu prej mermeri për të pirë ujë kuajt e udhëtarve.
Gazeta Shqiptare qe delte ne Bari te Italise ne numrin e katert te 4 janarit 1930 ndermjet te tjerave shkruan...ne vendin ku gjendet Manastiri ka qene ngritur qyteti i mocem i Epidhavrit (Epidhomnit mbase ) qyteti qe gjendej ne krahinen e Taulanteve i rrenuar nga sulmet e barbareve qe na del ne mjaft dekumenta te antikitetit dhe se per te mos humbur shenjterimin e vendit, ne kohen e krishterimit u ngrit kisha e Shen Triadhes dhe Manastiri i shen Marise mbi germadhat e faltores se perendeshes Ardheas (Artemis-Ardenic).
Kjo zone vetem ne kurriz te vargut kodrinor te Ardenices ka edhe sot mbi 20 kisha e manastire, si dhe shume te tjera te renuara nga barbaret ne kohra te daytime. Po keshtu dhjetra qendra te vjetra te rrenuara sa nga termetet e fuqishme te viteve 506 apo te 1270 qe shkaterruan plotesisht Durresin si dhe mjaft qytete bregdetare, çka tregon nje banim me nje nivel te larte ekonomik e kulturore si dhe pre e vershimeve te shumta barbare prane Rruges Mbret (Rruga Perandorake) siç i thone vendasit arterit jugor te Via Egnaties qe kalonte rreze ketyre kodrave.

Për herë të parë emrin Libofshe në trajte shkrimi Liboç e gjejme te dekumentuar ne regjistrimin turk te vitit 1432 me 14 hane. Vendi prane kodres ku shtrihej Libofsha e vjeter quhet edhe sot Pungë. Ekziston e dëmtuar nga ato kohera nje çezme e vjeter publike në formë nimfeu ndertuar me gure të skalitur.
Gojedhenat per emrin Libofshe jane te ndryshme njera thot se emrin e ka marë nga bima e lirit qe kultivohej shumë në këto anë dhe fshati zbriti prane tokave prodhuese ku është dhe sot.
Por duke krahasuar dy emertimet Punge e Liboc qe kane njera kuptimin Punge (ne gjuhen latine ka kuptimin Kulete, mbajtese te pasurise) dhe tjetra Liboce (ne gjuhen sllave bullgare ka kuptimin e Fshehte) duket se kane etimologji te perafert si vende ku ruhen, grumbullohen te ardhura, prodhimet, mendojme se ka nje te vertete qe edhe mund te pranohet.
Një gojdhene e zonës tregon për një grua në kohët e vjetra me emrin Lina që kish marë furkën e tirte së bashkë me femijën në krah dhe ruante bagëtinë si dhe teritorin se burrat mereshin me punrat e tjera të stinës. Një ditë i vijnë një grup ushtaresh armiq në befasi por ajo dha sinjalin e kushtrimit dhe përdor furkën ndaj tyre deri sa ju thye pastaj përdori fëmin dhe sakrifikoj atë si kopan, topoz ndaj tyre pra dha dhe fëmijën për të mbrojtur vendin dhe nderin e vatanit.
Nje tjeter legjende ben fjale per nje vajze te bukur qe kish shkuar tek burimi te mbushte uje dhe i dualen perpara per ta rrembyer disa ushtare me oficerin e tyre. Ajo mbrojti veten duke goditur me shtema rrembyesit dhe shpetoj. Por oficeri u dashurua fort pas saj dhe vinte shpesh prane burimit per ta gjetur vajzen qe donte. Ajo nuk shkoj kurre kurse oficeri thone se priti shume kohe dhe nuk mundi ta gjente. Qe nga ajo kohe vendi u quajte burimi i dashurise dhe ne gjuhen e ushtarve sllave bullgare ky vend u quajt Ljubosh, Libofsh.
Ka te tjere qe e lidhin kete me emrin e qytetit te Daulias (Dialit ne shqip) qe ishte aty prane dhe ne kuptimin popullor quhet edhe Lubi (qenie e frikshme), ashtu sic quhet sllavish Barbull ose Babun.
Në kodra ne vëndbanimin e vjetër ndodhen germadhat e disa objekteve te vjetra ilire, ku dallohen mjaft qeramikë, tuba prej balte për ujësjellsin, cezma në Pungë të ShënMëhillit e ndërtuar me gurë të gdhëndur. Shpati i kësaj kodre sot puhet Shkoza e Pungës, një kilometër në veri lindje që këtej gjendet vëndbanimi tjetër i quajtur Palengë (qe do te thote e vjeter ne gjuhen greke) dhe midis këtyre dy qendrave është gjendur një punishte qeramikash. Në jug lindje të Pungës gjendet një vëndbanim tjetër i puajtur Luna që sot e quajnë Lona dhe është në jug të manastirit të Ardenicës dhe njihet me emrin Metoq. Në këtë vënd janë gjetur, qeramikë të hershme, gurë të skalitur dhe varre të vjetra si dhe materiale bronci. Po këtu janë gjetur dy gurë të mëdhenj përball njëri tjetrit që duhet të kenë qenë të ndonjë porte të madhe, ata janë të mëdhenj që as katër burra nuk i lëvizin nga vëndi, janë gjetur dhe dy koka njeriu prej mermeri te bardhë të punuara bukur artistikisht, njëra paraqet një portret njeriu te habitur kurse tjetra një njeri serioz. Keto portrete më vonë në rindertimin e kishës së Shën Gjergjit janë vendosur në murin nga ana e lindjes, mendohet se janë punime të ndonjë shkollë antike vendase dhe mund të kene qene ne ndonjë teatër antik apo tempull qe ekzistonte aty ne kohët e vjetra. Studjues te huaj e vëndas i kanë pare, vizatuar e fotografuar për qellime studimi. Te moshuarit thoshin se keto portrete jane dy demoneve qe kalonin ketej te Devollit dhe Osumit sic i perfytyronin njerzit e vjeter dhe kane qene vendosur prane Nimfeut te Metoqit. Te tjere mendojne se kemi te bejme me portrete te mbreterve taulante si Bardhyl dhe Glauk. Por studim shkencor per to nuk eshte bere prandaj mbetemi vetem ne hipoteza mendimesh.

Në Pungë, Babunjë ashtu si në Apolloni ne kemi gjetur mjaft monedha antike te Monumit, Filipit te Maqedonisë, monedha greke, romake e tjera që tregojnë zhvillimin dhe tregtinë e atyre kohërave në teritorin tonë.
Janë gjetur në themelet e vjetra e ne varreza armë luftarake si shigjeta, thika hekuri dhe relika bronci po kështu të tilla gjejmë edhe në Metoq, Babunjë, Gradishte, Gërmenjçokë, Bishtçukas, Shëne Premte, Sulzotaj, Kamenicë, Petov e Mbrostar të kësaj zone.

Autorët antikë flasin me konsideratë për banoret e hershëm të teritorit tonë për fisin e taulantëve si njërez puntorë, të ndershëm, trima e luftarakë me emër, mikpritës e familjarë që nuk e linin të plagosurit në duart e armikut, gratë ishin bashkëshorte të pandara edhe në luftra.

Emertimi Luna (sot quhet Lona) që eshte në kodren e lartë të Ardenicës shërbente dhe si vënd vrojtimi në raste ardhje armiku dhe kishte nje vënd ku ndizej zjarr në rastë rreziku. Prej ketej sinjali përhapej në gjithë Myzeqene e malesitë rreth fushës se kjo ishte pikë sunduese ku mund të dallosh ne kohe te mire Durresin, kalanë e Turrës, Sazanin, Kaninën, Apolloninë, Margllicin, Dimalin, Shpiragun, Tomorrin, Cfirin, Gradishtën e Belshit, Karbunarën dhe malsinë e Kërrabës por edhe malësinë e metejshme.
Emri Lunë mendohet se vjen nga ndriçimi i zjarrit ne rastë kushtrimi që kur ndizet ndriçon si hënë dhe luna latinisht quhet hëna. Mbeti zakon që nga ato kohëra që më 15 korrik të çdo viti të ndizen tre zjarre dhe ne e quajmë akoma edhe sot Trika shënj Gjini dhe vjen nga bashkimi i fjaleve trika-tri dhe shenjgjini, shenj e mirë, pra Treshenja te mira. Sipas tradites tre grumbujt e druve, mullarët e sinjalit kur nuk kishte kushtrim do të digjeshin dhe do të zëvëndësoheshin cdo vit me drurë të tjerë. Djemtë e vajzat në orët e vona kur ndizen këto zjarre në çdo mëhallë apo fshat edhe sot sipas traditës hidhen dhe i kapercejnë, luajnë e vallëzojnë duke e shoqeruar me këngë luftarake festive.
Lona ishte nje vend i pyllezuar diku ne te majte te hyrjes se Manastirit te Ardenices ku mbarojne ullinjte e manastirit ne nje siperfaqe mbi 300 dynym. Sot pylli eshte rralluar e demtuar dhe jane hapur toka te reja per bimet bujqesore, diku prane duken rrenoja te objekteve te gurta e midis tyre themelet e shtepise te Dervish Lones si dhe gjurmet e vijave te ujit te nje burimi te shteruar dhe nje tjetri qe vazhdon te nxjere uje ende edhe sot. Ne kete teritor 1984-86 u shpua pusi i kerkimeve te naftes deri ne thellesine 5000 m por pa sukses.
Me ne jugperendim shtrihet teritori i Metoqit, dikur qender dimrore thone te Muzakajve ne mesjete, me vone prone e Voskopojareve ne sherbim te vobekteve qe administrohej prej Manastirit te Ardenices. Per kete Metoq do te trajtoj me poshte me gjere sipas disa te dhenave dhe dekumentave qe kam mbledhur.

Krahina e Myzeqese se Poshtme (Karatopraku) ka këto të dhëna sipas regjistrimit të bërë nga administrata osmane ne vitet 1431-1432. Ne kete dekument ashtu sic i gjejme ne radhen e te shenuarit te fshatrave te ndryshem kuptohet nuk jane te gjitha fshatrat e zones, jo se nuk ka patur por me sa kuptohet nga regjistrimi ketu mungojne disa flete te regjistrit.

fshati Vanari gjendet i shkruar ne formen Vuneri, me 22 hane nga keto 21 shtepi me kryefamiljar dhe nje shtepi me vejushe
fshati Ajos Jorgji (Shën Gjergji ne Libofshe, por mund te jete dhe Shen Gjergji perballe Gungasit) me 10 hane dhe një trap lundër, siç duket lumi kalonte në shtratin e vjetër të tijë në dellin që duket akoma poshtë).
fshati Libofsh gjendet i shkruar ne formen Liboç me 13 hane, shtepi me kryefamiljar.
fshati Petovë gjendet i shkruar ne formen Betove me 16 hane, nga keto 14 shtepi me kryefamiljar dhe dy shtepi me vejushe
fshati Ardenic me 8 hane, shtepi me kryefamiljare
fshati Babunj gjendet i shkruar ne formen Babun me 25 hane, nga keto 23 shtepi me kryefamiljar dhe 2 shtepi me vejusha.
Fshati Kemishtaj gjendet i shkruar ne formen Gemishtaj me 8 hane, nga keto 7 shtepi me kryefamiljar dhe nje shtepi me vejushe.
fshati Vajkan gjendet i shkruar ne formen Rejkan me 6 hane, shtepi me kryefamiljar.
fshati Hirvat i Poshtëm (mund te jete Cifliku dhe fshatrat perrrethne zonen e Libofshes) me 27 hane, shtepi me kryefamiljar.
fshati Hirospolata (Spolata e sotme), Myzeqe e poshtme me 9 hane, shtepi me kryefamiljar
fshati Kryekuqë me 5 hane, shtepi me kryefamiljar.
fshati Nova (Sulzotaj) gjendet i shkuar ne formen Irmanove me 10 hane, shtepi me kryefamiljare
fshati Karavastaz eshte skele qe jep 220 florinj me 22 hane nga keto 21 jane shtepi me kryefamiljar dhe nje shtepi me vejushe.
Fshati Kamacishte gjendet brenda ne liqenin e (Karavastas) ka dhe mukatane e Daljanit me 23 hane, nga keto 22 shtepi me kryefamiljar dhe nje shtepi me vejushe.
Fshati Bitaj gjendet i shkruar ne formen Barbate te dy keto emra kane kuptimin (Kalim rruge) si greqisht ashtu dhe sllavish me 14 hane, shtepi me kryefamiljar.



Zona e Karatoprakut gjate pushtimit osman ishte teritor nen kujdestarine e Sulltanit, tokat ishin te shtetit dhe sherbenin per te mbuluar shpenzimet e gruas se Sulltanit. Keto prona jepeshin ne sipermarje ashtu sic jepeshin Daljani i Peshkimit, Pylli i Divjakes dhe Kriporet prane Karavastase.
Procesi i islamizimit edhe pse i dhunshem ndaj banorve shqiptare kristiane ketej nuk e arriti qellimin sepse banoret ishin mjaft te lidhur me kishen dhe prodhimet ishin te mira per te lare detyrimet e ndryshme. Ndikimi i bejlerve filloj te ndihej pas vrasjes se Ali pashe Tepelenes kur keto toka Stambolli filloj tua jape si shperblim per kontributin e dhene per vrasjen e Aliut mjaft bejlerve qe vinin kryesisht nga jugu i Shqiperise.
Ardhja e banorve Voskopojare e Grabovare ne keto kohra sic tregojne kronikat dhe dukumenta te tjera te rendesishme i dha nje shtytje e zhvillim me te madh jetes ekonomike dhe shpirterore te banorve te fushes. Filluan te ngrihen mjaft qendra te reja dhe te rindertohen mjaft kisha e manastire te njohur qe edhe sot jane monumente kulture.
Në krahinën e Libofshes pervec fshatrave qe gjejme ne regjistrimin turk te viteve 1431-32 kemi dhe këto qe mund te mos i gjejme te regjistruar se mungojne fletet e regjistrit sic thame me lart por edhe fshatra të reja te krijuar me vone per arsye te stabilizimit te situates politike.
Keshtu kemi fshatrat Rreth Libofsha, Stan Manastiri, Çipllaka, Kurjakas, Mbrostar Ura, Gozhdaras, Metaj, Grëm Koçi, Rosamëni, Havaleasi, Rustamas, Iriqas, Ndërnënas, Hadaj, Alibejas, Rrungaj, Bitaj, Kolonjë, Hasturkas, Divjakë, Kulari, Miza, Xëngu, Gërmenj Pasha, Gërmaçok, Bishtçukas, Grabian, Hallvaxhias, Shënkollas, Shënepremte, Sulzotaj, Kamenicë, Plemër, Guri, Çakajas, Muçias, Remas, Babunjë e Re, Gungas, Gungasi i Ri, Fier Seman, Spolata, Kryekuqi, Gogolasi.
Banoret kristiane ishin te organizuar si fshatra apo mehalla dhe pavarsisht pronesise apo detyrimit ekonomik ata kishin bashkesi fetare qe quheshin Enori dhe ndiqnin ritet e besimit sipas tradites se te pareve.

Keshtu kemi ne Karatoprak duke filluar nga Libofsha keto enori kristiane.

Enorite e Libofshes, Metanit dhe Cifligu i Madh permbledhnin fshatrat Libofshe, Rreth Libofshe, Cipllake, Kurjakasi, Metani, Rosomani, Ciflig i Madh, Gozhdaras dhe Gremi ku banonin 159 familje dhe ritet e tyre i realizonin ne kishat e bashkesise, ne Shen Gjergjin dhe Shen Arkangjel Mihalit prane kodrave te Libofshes dhe vizitoheshin nga kater prifterinj.
Ne vitin 1927 Libofsha kishte 227 muh dhe 574 orth, Rreth Libofsha 58 orth, Cipllaka 66 muh, Metani 229 orth, Kurjakasi 50 orth, Gozhdaras 94 orth, Ciflik i Madh 8 muh dhe 273 orth, Gremkuci 59 muh, Rosomani 112 orth, Thana e Libofshes ku u vendosen kosovaret 98 muh dhe 22 orth dhe Shengjergji i Libofshes me 54 orth.

Enorite e Vanarit dhe Daullasit perbeheshin nga fshatrat Vanari, Gogolani, Rungaje, Bitaj dhe Daullas perfshinin 54 familje te krishtera, ritet fetare i kryenin ne kishen enorike dedikuar Shen Nikolles ne Vanar dhe Shen Janit ne Bitaj e vizitoheshin nga dy prifterinj.
Ne vitin 1927 Vanari kishte 89 orth, Gogolani 50 orth, Daullas Minos 12 muh dhe 142 orth, Rungaj e re 36 orth, Rrungaj e vjeter 47 orth, Bitaj 79 muh dhe 26 orth, Shenkolli me 26 muh,

Enoria e Ardenices perbehej nga Stanet e Kolonjes dhe Cipllakes si dhe te fshatrave Ardenice duke permbledhur 51 familje, ritet e tyre fetare i kryenin ne Manastirin e Ardenices, dedikuar Shen Merise dhe vizitoheshin nga prifterinjte e Manastirit. Ne afersi te fshatit Cipllake gjendej edhe kisheza dedikuar Shen Thanasit.
Ne vitin 1927 Ardenica kishte 162 muh dhe 9 orth, Cipllaka 66 muh, Stan Kolonja 4 muh dhe 221 orth dhe Stan Manastir 119 orth.

Enoria e Petoves perbehej nga 29 familje kristjane te fshatrave Petove dhe Stan Petove, vizitohej nga nje prift dhe ritet i kryenin ne kishat e fshatit dedikuar njera Shen Parashqevise dhe e dyta Shen Nikolles. Ne vitin 1927 Petova kishte 154 muh dhe 39 orth, Cakajas Petove 29 muh.

Enoria e Mbrostar Muhamet perfshinte fshatin e bashkuar Omonim (Bashkim) me 14 familje kristjane, ritet fetare i realizonin ne kishen e fshatit dedikuar Evangjelizmoit te Shen Merise dhe vizitoheshin nga nje prift.


Enorite e Ndernenasit, Hadanit, Hasturkasit dhe Havaleasit perbeheshin prej fshatrave Ndernenas, Hasturkas, Iriqas, Hadani, Rustamani dhe Rusamani dhe permbledhin 101 familje kristiane te cilat ritet e tyre fetare i realizojne ne kishat enorike te Evangjelizmoit te Shen Merise ne Ndernenas dhe ne kishezen e Shen Marines e vizitoheshin nga dy prifterinj.
Ne vitin 1927 Vanari kishte 89 orth, Gogolani 50 orth, Daullas Minos 12 muh dhe 142 orth, Rungaj e re 36 orth, Rrungaj e vjeter 47 orth, Bitaj 79 muh dhe 26 orth, Shenkolli me 26 muh,
Enorite e Ndernenasit, Hadanit, Hasturkasit dhe Havaleasit perbeheshin prej fshatrave Ndernenas, Hasturkas, Iriqas, Hadani, Rustamani dhe Rusamani dhe permbledhin 101 familje kristiane te cilat ritet e tyre fetare i realizojne ne kishat enorike te Evangjelizmoit te Shen Merise ne Ndernenas dhe ne kishezen e Shen Marines e vizitoheshin nga dy prifterinj.
Ne vitin 1927 kishin keta banore Ndernenasi 149 orth, Hadani 66 orth, Hasturkasi 138 muh, Havaleasi Tuzlla 84 orth, Iriqas 55 orth, Resomani 75 orth.

Enorite e Grabianit ku benin pjese fshatrat Grabian, Stan Grabian, Stan Germenj, Stan Gjeneruh, Stan Bishtcukas me shtatedhjet e nje familje ku ritet fetare i kryenin ne kishat e bashkesise se zones ne ate te Shen Nikolles e te Shen Dhimitrit dhe sherbehej nga nje prift. Grabian vjen nga fjala sllave grope. (vend i vendosur ne grope)
Ne keto enori numri i banoreve me 1927 eshte Grabiani 12 muh dhe 164 orth.

Enoria e Gradishtes permblidhte fshatrat Stan Gradishte, Fier Rista Seman, Gungasi, Shengjergji dhe Makallaza. Ku benin pjese shtatedhjet e gjashte familje dhe ritet fetare i realizonin ne kishat e komunitetit kristian te zones si ne ate te Shenjtoreve Minait, Viktorit dhe Vikingit dhe sherbeheshin nga nje prift.
Gradishta 58 muh dhe 168 orth, Fier Seman 11 muh dhe 204 orth, Gungasi 80 orth, Shen Gjergji me 54 orth, Makallaza ?.Ne vitin 1985 Fier Semani ishte qendër fshati i bashkuar që përfshin edhe fshatrat Babunjë, Gradishtë, Gungas, Spolatë me rreth 3.800 banorë.

Enorite e Semanit perbeheshin prej fshatrave Seman, Stan Seman, Alibejani, Romani, Sheqmarinasi, Remani, ku perfshiheshin 114 familje, ritet fetare i realizonin ne kishat e bashkesise kristiane te Shen Triadhes ne Seman dhe vizitoheshin nga tre prifterinj.Ne vitin 1927 kishin Semani me 267 orth, Alibejani 19 muh dhe 112 orth, Sheqremani 133 orth, Sheqmarinas 145 muh dhe 497 orth, Remani ?, Romani?

Enorite e Karavastase perbeheshin nga fshatrat Karavasta, Driza, Cakajasi, Pervazi, Remasi, Muciasi, Guri dhe Babunja, ne to banonin 61 familje
Enorite e Karavastase perbeheshin nga fshatrat Karavasta, Driza, Cakajasi, Pervazi, Remasi, Muciasi, Guri dhe Babunja, ne to banonin 61 familje kristiane, vizitoheshin nga dy prifterinj dhe ritet fetare i realizonin ne kishat enorike te Shen Thanasit ne Karavasta dhe ne kishezat e Shen Nikolles ne Mucias, te Shen Dhimitrit ne Drize dhe te Shen Premtes ne Karavasta.
Ne vitin 1927 Karavastaja ishte me 84 muh dhe 188 orth, Driza ?, Cakajasi 19 muh dhe 24 orth, Pervazi ?, Guri 93 muh, Muciasi 70 muh dhe 30 orth, Babunja 184 muh dhe 23 orth.
Godulla e Karavastasë është lugin në formim me siperfaqe 8,5ha

Enorite e Divjakes dhe te Kularit perbeheshin nga fshatrat Divjake, Xenge, Nove, Stan Divjake, Kulari, Sulzotaj, Xengu, Coku, Miza, Zharneci, Kryekuqi dhe Shenepremtja ne te cilat banonin 147 familje ritet fetare i realizonin ne kishen e bashkesise kristiane te Evangjelizmoit te Shen Merise ne Divjake dhe ne kishen e Shen Nikolles ne Xenge.Ne vitin 1927 sipas regjistrimit kemi keta banore sipas fshatrave Divjaka me 9 muh dhe 812 orth, Germenj Coku 172 muh dhe 105 orth, Xengu 111 orth, Nova me 13 orth, Zharneci 114 muh, Kulari 174 orth, Miza 65 muh dhe 75 orth, Kryekuqi 159 muh dhe 97 orth, Sulzotaj 161 muh dhe 20 orth, Shenepremtja Imlaqi 56 muh.
Gërmënji ne vitin 1985 ishte qendër fshati i bashkuar që përfshinnte edhe fshatrat Bishçukas, Gërmenj i vogël, Bregas me 2.000 banorë

Ne mesjete e vone filluan te rindertohen mbi germadhat e vjetra te faltoreve mjaft kisha, manastire, xhamira si dhe tyrbe.
Keshtu vetem ne periferine e kodrave Ardenice-Germaçok shohim qe te jene ngritur mbi 37 kisha, 3 xhami dhe 3 tyrbe gjithsejt 43 faltore. Keto edhe sot e kesaj dite njihen nga banoret ku dhe une vet i kam pare nga afer gjate jetes.
Frekuentoheshin keto faltore:

Shen Meria e Manastirit te Ardenices cdo te diele dhe cdo dite te kremte.
Shen Gjergji i Libofshes cdo te diele dhe cdo dite feste fetare
Shen Kolli i Vanarit cdo te diele e cdo dite feste fetare.
Shen Meria dhe Shen Kozmai ne manastirin e Kolkondasit. Cdo dite te diele dhe cdo dite te festive fetare
Shen Minaj i Gradishtes cdo dite te diele dhe cdo dite te festive fetare
Shen Thanasi i Karavastase cdo te diele dhe cdo dite te festive fetare.
Shen Merija e Ndernenasit cdo te diele dhe cdo dite te festive fetare.
Shen Merija e Divjakes cdo te diele dhe cdo dite te festeve fetare.
Xhamija e Libofshes nje here ne jave cdo te premte.
Xhamija e Kryekuqit nje here ne jave cdo te premte.
Shen Marina ne Ndernenas bregdet festohesh nje here ne vite me 17 korrik
Shene Premtja e Gogolasit nje here ne vite.
Shen Kolli i Xengut nje here ne vite dhe pothuaj cdo dite nga njerez te krishter e muhamedan. Cdo nate atje do te gjeje njerez qe faleshin dhe flinin ne kishe, sic duket kjo faltore ishte qe ne kohet pagane dhe me vone e frekuentonin si orthodhoksit, katoliket dhe muhamedanet.
Te trija teqet ishin njera ne fshatin Cakajas, nje ne Mucias dhe tjetra ne fshatin Kryekuq, ato hapeshin nje here ne vite.
Te tre xhamit sherbenin tre hoxhallare nga nje ne cdo objekt.
Ne te tete kishat qe frekuentoheshin cdo jave sherbenin 11 prifterinj, nder keto dy ishin manastire i Ardenices dhe Shen Kozmait qe kishin prane shkolla dhe konvikte ku mesonin nga 35 nxenes ne sejcilen shkolle. Ndersa ne shkollen e Libofshes nuk kishte konvikte por mesonin mbi 100 nxenes qe mbaronin shkollen fillore, ndersa manastiret kishin nga 8 klase ku nxenesit qe mbaronin keto shkolla beheshin prifterinj ose psalte kishe. Shkolla e Libofshes ishte me pese klase. Ne te trija keto shkolla mesimet beheshin ne gjuhen greke.
Prifterinjte e hoxhallaret me punen e tyre i sherbenin rendit feudo borgjeze te turqis dhe e kishin lene popullin pa dije e ne mjerim deri sa shteti yne popullor i ndaloi me kerkese te rinis institucionet fetare. Influenca e fese ka qene e hidhur, njerzit me besim muhamedan mbanin ramazan, hanin naten dhe agjeronin diten, turturonin shpirtin per te falur mekatet.
Ndersa besimtaret kristian mbanin kreshem (lidhja e mishit, nuk lejohej ngrenia e mishit) dy dite ne jave te merkuren dhe te premten qe bejne 106 dite ne vite.
Kreshmet e Pashkes se madhe qe mbaheshin per 49 dite.
Kreshmet per Krishtlindje mbaheshin 42 dite
Kreshmet e Shen Merise se Gushtit 15 dite
Kreshmet e Shen Pjetres 8 dite
Shuma vjetore e diteve qe mbanin kreshme ishte 220 dite.

Kuptohet se sa e veshtire ishte jeta te mbaje shpirtin vetem me buke, grosh, bathe, lakra, ullinj, turshi, qep, presh e hudhra në me teper se gjysmen e vitit qe do te thote dhe shkaterrim fizik dhe turturim shpirteror, kurse muhamedanet mbanin ramazan per gjate 30 diteve pa ngrene buke e pa pire uje gjate 12 oreve te dites duke e kompesuar me ngrenien naten iftar e syfyr, kishte raste qe hanin kaq shume sa qe dhe semureshin.

Llaqi Jano Lushnje tetor 1979

Vashon me shkrimin Divjaka dhe historia e saj neper shekuj.