Antropologjia e banorve te Myzeqese dhe zonave per rreth

Banoret e vjeter autoktone te territorit te gjere te Myzeqese kryesisht banoret lale (qe jane kristian orthodhokse autoktone) dhe ata te besimit muhamedan te kodrave perrreth njihen nga mjaft tipare fizike e psikologjike qe jane karakteristika te trasheguara e te ruajtura mjaft mire nga te paret e tyre po ti krahasojme me ato qe na i sjellin pershkrimet e njoftimet e autorve antike. Por cilat jane ligjet qe rregullojne ne gjenerata kalimin e vecorive trupore e shpirterore te njerzve prej nje brezi ne brezat e rinj pasardhes. Njihet sot teoria e kromozoneve por ka avancuar shume gjenetika edhe per studime atropologjike ka mjaft teori e ligjesi. Ligjet kryesore te zbuluara jane ne themel te studimeve atropologjike si floket, syte, ngjyrat e trajtat e tyre, forma e hundes e te tjera si permasat e trupit dhe mjaft semundje qe e shoqerojne nga lindja njeriun.

Nuk jam atropologe por nga sa kam lexuar e vrojtuar si dhe konsultuar me mjeke te njohur qe kane punuar nje jete te tere ne keto ane si Ihsan Cabej, Vojo Bibia, Qirjako Lezho, Ferit Dabulla farmacist, Aleko Bozo, Thoma Rrudha, Thimi Mellonashi, Trifon Marku si dhe ndihmen e mjekut veterinar te njohur shqiptar Jakov Milaj qe ishte mare dikur me keto probleme mbarekombtare, kam mundur te pergjithsoj dicka qe eshte ne interes te kesaj teme. Nje ndimese te mire me kane dhene edhe mjaft statistika me karakteristika te dallueshme te ketyre banorve te mara nga zyrat e rekrutimit ushtarak prane degeve ushtarake ku dhe evidentoheshin e klasifikoheshin rekrutet per kryejen e detyrave specifike sipas aftesive fizike dhe psikologjike ne sherbimet e ndryshme te armeve dhe mjeteve qe disponoheshin.

Kam njohur ne fshatra te ndryshem te krahines dhe perrreth njerez me tipare qe mendoj se i takojne te njejtin grup ose perfaqsojne grupin me ate te origjines te te pareve.

Per ilustrim do te permend njohjen e takimet qe kam pasur me shume banore te fushes por edhe te kodrave perreth qe jane banore qe i perkasin te dy besimeve kryesore ne vend atij orthodhoks e atij muhamedan pavarsisht sekteve brenda besimit.

Ne zonen e Divjakes fiset Sako, Lala, Sota, Dhamo, Gorreja, Rreza, Thika, Prifti, Xhavo, Zaka, Avrami, Marku, Mali, Perboti, Veliu, Vodo e tjere

Ne zonen e Libofshes fiset Bardhi, Ndreko, Kule, Sema, Stambolliu, Cuko, Doko, Laska, Prifti, Filipi, Leshi, Mino, Sota, Gorreja, Stase, Bici, Perriu, Bushi, Dylgjeri, Valle, Vidhi, Veruari, Bani, Thomo, Bani, Shyti, Marini, Shapka, Ndini, Doro, Meco, Cuni, Dece, Shulli, Ballukja, Tiko, Zaka, Ferra, Loshe, Gremi, Dosari, Merkuri, Perriu, Coku, Maci, Harallambi, Gjojdeshi, Plepi, Balla, Dashi, Petova, Rredhi, Gjergji, Sheqi, Stambolliu, Shtembari e tjere.

Ne zonen Gradishtes, Kemishtaj fiset Rrushi, Ndoni, Rrusho, Tafa, Prishta, Shtembari, Gjeci, Mileti, Maka, Petro, Qorri, Billo, Toni, Davidhi, Dhima, Cauli, Pjetri, Zgjana, Sina, Ndoni e tjere

Ne zonen e Gorrese fiset Gjini, Gjeka, Akulli, Koci, Monka, Kadillari, Trifka e tjere

Ne zonen Bubullime-Verri fiset Bardhi, Gjini, Muzaka, Minushi, Rista, Mino, Hila, Petro, Metushi, Velo, Balashi, Velia, Kembora, Vide, Dhana, Karroqe, Hasanbelliu, Cela, Toshkellari, Bita, Gjata, Kondakci, Bitri, Bendo, Mile, Mino, Koco, Tashi, Sota, Gjolena, Marini, Mertiri e tjere

Ne zonen Krutje, Toshkez, Ngurrez fiset Liko, Llupo, Boci, Goga, Mile, Mehilli, Daka, Gjermeni, Nako, Cepa, Zgjana, Cuko, Rabia, Cela, Kurti, Velo, Mebelli, Belliu, Xhindole, Toli, Bufasi, Qose, Koci e tjere

Ne zonen e Fiersheganit fiset Sefa, Nushi, Qorri, Skraqi, Krakulli, Sula, Hida, Allkanjari, Gjordeni, Ferracaku, Shtembari, Cela, Todri, Naska, Topi, Rama e tjere

Ne zonen e Kosoves se madhe e te vogel fiset Nezha, Zdrava, Pepa e tjere

Ne zonen Karbunare Zgjane fiset Musaku, Qerreti, Ruci, Shehu, Shabani, Manko, Hasko, Kasapi, Cela, Sulo, Mane, Gic, Xhumara, Sinani, Haka, Korovelli, Kashari, Hajdaraj

Ne zonen Hysgjokaj, Ballagat fiset Sharka, Xhepexhiu, Hasalla, Elezi, Daullia, Greca, Mullaliu, Bali, Alla, Dedej, Lepuri, Gjyshja, Kasa, Skilja, Hoxha e tjere

Ne zonen e qytetit te Lushnjes dhe rreth saj fiset Sinani, Kashari, Leka, Bode, Gega, Krakulli, Bani, Gjeci, Billo, Lala, Bello, Daka, Sefa, Shefa, Marku, Tushe, Loshe, Gjyla, Haliti, Senka, Quka, Taullau, Zelo, Bilbili, Kondakci, Regazi, Puka, Levonja, Shyti, Ranxhi, Kajdo pa harruar dhe shume fise te tjera ne kete teritor si ata Zotaj, Hoxha, ne Ardenice dhe te tjere ne kodrat e Divjakes si Ndonet, Shkrepet, Murrizet, ne zonen e Gramshit Kucuket e te tjere

Ne zonen e Kozares, Rroskovecit ne te gjitha fshatrat si Bane, Prifti, Mone, Goga, Dore, Harizi, Agaci, Ruko, Hazizi, Driza, Bregu, Hatia, Malko, Toska, Kola, Cepele, Plaka, Senka, Kumanaku, Sota, Mita, Gjata, Ngjeliu, Faria, Gremi, Doksani, Shurdha, Shabani, Profka, Hoxha, Kola, Zarka, Gjini, Xhindi, Toro, Cjapi, Xhafa, Hajdini e tjere

Ne zonen e Semanit fiset Stefi, Kote, Nushi, Ongari, Ristani, Sila, Peto, Tanku, Gjeci, Stroni, Sheqi, Ongari, Davidhi, Celiku, Sheqi, Cala, Dumi, Plaku, Prifti, Turtulli, Dimo, Mone, Shenpietra, Perriu, Thomo, Toska, Perriu, Doraci, Pina, Prevazi, Marku, Lina, Rina, Lengu e qindra te tjere,

Ne zonen Kavaje-Kryevidh ku banojne prej shekuj fiset vendase myzeqare.

Kam vezhguar ngjyren e lekures ate qe eshte karakteristike e grupit perfaqsues por edhe te individit ne vecanti, kam verejtur ngjyren e syve qe eshte interesante dhe me vlere kur studjon njeres te ndryshem, te cilat jane ne varsi nga dy ngjyrat e agut, iridit ku njera ndodhet ne brendesi dhe tjetra jashte. Banoret myzeqare, pergjithsisht sybardhet (latinet i quajne albine) qe i gjejme me shumice ne kete teritor dhe jo me kot i permenda me lart shume fise qe i kam njohur nga afer, kam konstantuar se nuk i kane keto dy ngjyra, por ngjyra e iridit te tyre mer nga gjaku ngjyren trandafili per kete jam konsultuar edhe me mjeke specialist okulist qe e shpjegojne me trashigimine e races ilire-arberore.

Kemi keshtu pra mjaft sy bardhe dhe sy bojqelli te cilet populli i quan sylarush, atyre ju mungon vetem ngjyra e jashtme kurse e brendshmja eshte e kuqja. Ngjyra e lekures eshte e bardhe edhe pse ne pjeset e zbuluara ajo duket e erret per shkak te rrezeve nga qendrimi i gjate ne natyre. Po keshtu dhe ngjyra e flokeve nuk eshte produkt mesatar i kryqezimit midis te bardhit dhe te ziut por ka tjeter te pavarsi krijimi, prandaj duhet ditur se ngjyra e erret eshte zoteruse mbi ngjyren me te hapet gjate kryqzimeve por ketu dallohet qarte se femijet qe ne lindje jane flokebardhe tamam si te pareve te rraces dhe me kalimin e viteve dhe kushteve te ambjentit ngjyra e tyre anon ne pershtatmeri pa e humbur aspak origjinen e saj. Keto tipare te pa ndryshueshme une kam konstatuar edhe gjate vizitave ne mjaft fshatra arvanitas te zones se Thives, Peanis dhe Korinthit qe mendoj sipas edhe te dhenave te tjera te studjuara se ata jane te larguar nga zona e jone rreth 700 vjet me pare per shkaqet qe kemi trajtuar me lart.

Del vetiu pyetja a gjenden perfaqsues te paster te nje rrace, mendoj se jo dhe shkenca gjenetike ka prure mjaft konkluzione dhe ka zbuluar ligjet dhe nuk eshte e vertete ridalja ne nje brezni te caktuar e elementit te huaj te futur ne individ per shkaqe te ndryshme e te na sjell individ te paster fillestar sic ndodhi dikur me politiken naziste ne eksperimentin per pastrimin e races gjermane nga nderhyrjet.

Lartesia e trupit, forma e kokes dhe hundes, trajta e fytyres, ngjyra dhe format e flokut jane disa karakteristike qe i dallojne grupe te caktuara njerzish, fisesh dhe popujsh qe jetojne ne rajone te ndryshme te dheut e me kete rast nuk duhet ngaterruar rraca me kombin se nje komb mund te kete disa rraca

Rraca ekziston dhe ne nje treve te vogel si e jona pale ne tere teritorin e Ballkanit ku bashkejetojne disa grupe popujsh (ka disa rraca), por nuk duhet te harrojme se nje rrace qe ka zene vend ne nje treve, ka nje tip te caktuar qe kalon brez pas brezi dhe kjo mund te konstatohet lehte midis banorve te vjeter te Myzeqese.

Po te shikojme njeriun e ketyre trevave ka pergjithesim tiparesh nga te vjetrit por ka dhe mjaft individe qe nuk jane kurresesi pinjolle i te gjithe stergjysheve te tij, por vetem i nje numri te kufizuar te tyre.

Vecorite morfologjike te ketyre banoreve se bashku me ato fiziologjike e psiqike, gjeresia dhe pastertia shpirterore e manifestuar kurdohere si dhe veshja qe jane karakteristika te ruajtura e kultivuara ne menyre progresive me zhvillimin mendoj se jane te arrira, te pastra dhe funksionale ne te gjitha drejtimet sidomos kur trajtohen drejt kushtet jetesore te domosdoshme. Hidhni nje veshtrim dhe shikoni karakteristikat e banorit te ketij rajoni pas ndertimit te shoqerise se re kur mjaft kushte ndryshuan. Mund te dalloni shtatin te larte, shendetin te plote, intiligjencen e larte, tiparet psikologjike teper te pastra dhe jetgjatsine teper te larte, eshte vertetuar se shume semundje te gjakut tek keta banore nuk ekzistojne, semundjet e reumatizmes jane gati zero po keshtu edhe semundjet psiqike.

Une jam dakort me konkluzionin e mjaft atropologeve qe kane studjuar tiparet e popullit tone se duhet te kete medoemos kryqezime me rraca te huaja sepse jane mjaft faktore si kushtet gjeografike, interesat politike, religjioze, faktoret ekonomike, ndryshimet e pergjasimet antropologjike me popujt fqinje, gjuha e zakonet, te cilet perkrahin hipotezen e perzjerjeve te vjetra qe mund te kene ndodhur edhe perpara vendosjes se ketij populli ne treven e sotme.

Ne dime historikisht se ka periudha qe pellgjet etnografike te Ballkanit jane perzier shume sepse vale popujsh te ndryshem per arsye nga me te shumtat jane dyndur ketej nga Azia, Europa dhe Afrika dhe ne mjaft raste na tregon historia se edhe fiset e vjetra ilire jane detyruar te levizin jashte trevave te tyre nga ku i gjejme jo vetem ne pellgun e Mesdheut por edhe shume me larg.

Eshte fakt qe edhe pse flitet per rracat si terme biologjik te gjitha studimet kane karakter njohes shkencor por jo pastrim per rracat ekzistuese se nuk ka rrace te paster, por studimet gjenetike sherbejne per ruajtjen asaj cfare ka mbetur per mos degradim te metejshem i ardhur nga mos zbatimi i ligjeve biologjike aq te domosdoshme ne jeten e perditshme.

Asnje shtet ballkanik por edhe te Mesdheut nuk ka bere vlersime shkencore mbi rracen e vet se eshte e kuptueshme, dihet shume mire cfare konkluzioni del nga kjo per popuj te ndryshem te formuar ne rrjedhen e histories te perzier si amalgam dhe nuk ka alkimi ti zbertheje ata. Studime jane bere e do te behen per kerkime shkencore.

Banoret e vjeter autoktone te Myzeqese, te ketij territori mjaft te gjere njihin nga mjaft tipare fizike e psikologjike qe jane karakteristika te trasheguara e te ruajtura mjaft mire nga te paret e tyre po ti krahasojme me ato qe na i sjellin pershkrimet e njoftimet e autorve antike e te mesjetes.

Por cilat jane ligjet qe rregullojne ne gjenerata kete kalim te vecorive trupore e shpirterore te njerzve prej nje brezi ne brezat e rinj pasardhes.

Nga cfare kam lexuar e vrojtuar prej studjuesve serioz te huaj e vendas kam mundur te pergjithsoj dicka qe eshte ne interes te kesaj teme. Im vella Marko i datlindjes 1905 rrojti 80 vjet, ka sherbyr qe i vogel si infermjer nje jete te tere prane mjekeve te degjuar Doga ne Vlore dhe ne Tirane disa kohe prane doktor Frederik Shirokes ne vitet e luftes na-cl, me mjekun Vojo Bijbia ne Myzeqe dhe kishte mundur te skedonte mbase ne menyre te thjeshte shume vlersime per tipin fizik e psiqik te njeriut te fushes qe jane me mjaft interes. Te huajt kane shkruar per jetegjatesine e ketyre banoreve qe e kane gjetur te dhenat ne guret e varreve e ne regjistrat e kishave ku vdekshmeria natyrale eshte mbi te 80-tat. Kete e shpjegonin me rracen, me adaptimin e hershem me klimen e terenin e per mbi te gjitha me traditen dhe shumllojshmerine e ushqimit qe pregatisnin tradicionalisht banoret gjate gjithe vitit, per kete kam shkruar nje studim te vecante vite me pare e qe mendoj se ka mjaft interes shkencor.

Kam njohur ne fshatra te ndryshem te krahines dhe perrreth njerez me tipare qe mendoj se i takojne te njejtin grup ose perfaqsojne grupin me ate te origjines te te pareve. Fjales rrace nuk duhet ti japim ne asnje menyre kuptime te ndryshme me karakter politik e filozofik, si race te paster e superiore, apo hibride e bastarde dhe si pasoje inferiore. Asnje popull nuk eshte race e paster, tjeter gje eshte bukuria nga ana morfologjike por dhe kjo ka objektivitetin e saj por edhe subjektivitetin e vet ne shije e preference. I bardhi europjan do e preferon te bardhin, i ziu (negri) afrikan te zine kerkon ne bashkejetese, i verdhi i azise te verdhin dhe lekurkuqi amerikes do te lekurkuqin, tjeter gje jane perjashtimet ne keto dukuri.

Luftrat e shumta neper shekuj, invadimet dhe migrimet e shumta te popujve jane te njohura, keto krahas mjaft ndryshimeve kane cuar edhe ne perzierje qe gjithsesi nuk mund te themi se jane race e paster popujt e sotem. Kur njohim dhe kemi ne ditet e sotme ne gjuhet ballkanike lende gjuhsore te njeri tjetrit, kuptohet qe edhe kryqzimet jane pjese e pandashme e ketyre popujve.

Shtati i banoreve te fushes eshte i larte, keta bien ne sy menjehere, dallohen po ti krahasosh me banoret e zonave me te ngritura malore perreth, kjo ka te beje me ambjentin ku jetojne, pozicjonin gjeografik e klimaterik, me kushtet ekonomike, me llojin e mjeshterise qe ushtrojne ne jeten e perditshme si ceshte bujqesia, frutikultura dhe blegtoria e ne kete kuader sidomos ushqimi tradicional i families.

Floket e verdhe dhe syte e kalter, te bardhe e bojhiri jane karakteristike e ketyre banoreve, keshtu i pershkojne edhe autoret antike e ata mesjetare ne shkrimet e tyre.

Per ruajtjen e tipareve kane luajtur rol mjaft faktore vendimtare

-- si pozicjoni gjeografik i shtrirjes se ketyre banoreve, (qe nga mesjeta e larget per tu mbrojtur nga sulmet dhe invadimet e shpeshta te fise e popujve barbare qe vrisnin, rrembenin dhe shkateronin gjithcka dhe duke i detyruar banoret e kesaj fushe dhe bregdetit tone te rrallohen shume dhe nje pjese u larguan ne rajone me te sigurta per te mos u kthyer me),

-- si nje rajon i vecuar e kthyer mocalor, si vend i varfer qe ishte e veshtire per tu shkelur e jetuar nga te huajt qe kane ardhur per interesa me te medha, -- si banore me nje fanatizem te theksuar ne traditen e vet e ne besim religjioz, por mos te harrojme se ne kushtet e izolimit, degradimi races i vjen edhe nga martesa brenda fisit qe eshte vene re ne mjaft zona te vendit (endogamia) por jo ne Myzeqe qe dhe feja orthodhokse e ka te ndaluar per shtate breza por kjo tradite ruhet mjaft mire edhe nder banoret e besimit muhamedan me perjashtim te disa familjeve bejleresh e te ardhurish ku fare qarte dallohen crregullimet psiqike e morfologjike, me jetgjatesi te vogel, me te meta fizike e psiqike si sakater, qorra, memecer, te cmendur, budallenj e te deformuar dhe shpesh here pa trashegimi lindje.

Myzeqaret fal mjaft vetive dhe vecanerisht asaj te adaptimit e pershtatjes kane mundur ti bejne ball kushteve te veshtira klimaterike sic eshte zona fushore e njohur si malarike, kurse gjithe grupet e tjera e kane patur te pamundur pershtatjen (pervec grekeve antike qe krijuan me kolonite e tyre qytete te lulzuara kur edhe kushtet ishin me te favorshme nga ato qe krijuan romaket me luftrat dhe shkatrrimet e shumta), shembujt jane te shumte, por te mos shkojme me larg, ne kete rajon dihet nuk u nguliten fare kolone romane, sllave, normane, turke por edhe kur kalonin ketej ata do ta ndjenin fatkeqsine e madhe te shkaterrimit shendetesor, degradimit fizik e te zhdukjes se pa meshirshme sic e trajtojne ushtaraket Austro-Hungares studjuesit Giorg With e Camilio Prashniker qe vepronin ketej ne luften e pare boterore.

Keshtu mund te themi edhe per shembullin e kosovareve si dhe atyre muhaxhirve te zonave te Follorine, Kostur, Voshtine qe erdhen nje pjese pas sorollatjeve te mundimshme nga ana e qeverris turqi qe stabilizoi qeverria e Zogut ne Myzeqe ku u shuan familje te tera. Vetem ne vitet e pushtetit popullor me masat e mara bonifikuese dhe shnderrimet e shumta social ekonomike u pa se sa mire ndikoj e u zhvillua jeta edhe per banoret e rinj qe vinin nga te gjitha anet e vendit.

Kam pare dhe krahasuar ne kompleks jo vetem vecorite morfologjike te ketyre banoreve se bashku me ato fiziologjike e psiqike qe jane shume ne harmoni per te vlersuar drejt pastertine e kesaj rrace fisnike ne krahasim me zonat e tjera qe pretendojne se jane me autoktone e me te paster kur historia dhe realiteti tregon tjeter gje. Shikoni me nje veshtrim te thjeshte mbetjet e tretjeve te fiseve sllave, ne mesjete kur ata zune vend ne zonat tona te shkreta malore se te tjerat kishin zoter vendasit ilire edhe kur u fuqizuan si organizim shteteror e kryen mjaft ndryshime politike e juridikale, administrative, fetare e kulturore.

Une jam dakort me konkluzionin e mjaft atropologeve qe kane studjuar tiparet e popullit tone se duhet te kete medoemos kryqezime me rraca te huaja sepse jane mjaft faktore si kushtet gjeografike, interesat politike, religjioze, faktoret ekonomike, ndryshimet e pergjasimet antropologjike me popujt fqinje, gjuha e zakonet, te cilet perkrahin hipotezen e perzjerjeve te vjetra qe mund te kene ndodhur edhe perpara vendosjes se ketij populli ne treven e sotme.

Eshte fakt qe edhe pse flitet per rracat si terme biologjik te gjitha studimet kane karakter njohes shkencor por jo pastrim per rracat ekzistuese se nuk ka rrace te paster, por studimet gjenetike sherbejne per ruajtjen asaj cfare ka mbetur per mos degradim te metejshem i ardhur nga mos zbatimi i ligjeve biologjike aq te domosdoshme ne jeten e perditshme.

Asnje shtet ballkanik dihet se nuk ka bere studime te mirefillta e vlersime shkencore mbi rracen e vet dhe kjo eshte e kuptueshme, kur dihet shume mire cfare konkluzioni i mundshem vjen nga kjo per popuj te krijuar nga fise te ndryshme te formuar ne rrjedhen e histories te perzier si amalgam dhe nuk ka alkimi ti zbertheje ata. Studime jane bere e do te behen per kerkime shkencore qe ti sherbejne njeriut ne rrugen e njohjes se madhe.

Llaqi Jano mars te vitit 1983