Nga teoria e evolucionit, gjenet, ADN-ja e deri tek atomet, reaksionet kimike, Big Bang-u dhe relativiteti i Ainshtajnit
10 gjėrat qė duhet tė dimė nga shkenca
Pėr tė mos bėrė figurėn e injorantit nė bisedat e jetės sė pėrditshme
Shkencėtarėt turpėrohen kur pranojnė se nuk njohin ndonjė roman tė njohur, por i duket e pavend qė kolegėt e tyre shkrimtarė tė injorojnė relativitetin ose teorinė e kuanteve. Nė fakt ėshtė e rrallė qė ndonjė student tė pranojė se nuk njeh apo nuk ka lexuar njė vepėr nga Shekspiri, por pretendojnė se ėshtė "e pranueshme tė mos dallosh njė gjen nga njė kromozom". Madje ndodh shpesh qė njė i diplomuar nė shkenca sociale tė pranojė: "Nė shkollė as qė nuk ma jepte fare pėr kimi", ose "Nė matematikė me zor se kaloja klasėn". Por njė shkencėtar duhet ta ketė shumė tė vėshtirė pėr tė thėnė: "Leėrsinė e kam pėrfunduar me notėn pesė".
Ky artikull do tė shpjegojė dhjetė konceptet bazė qė tė gjithė ne duhet ti njohim pėr most u ndjerė nė siklet kur flitet pėr shkencė dhe tė kuptojmė tė rejat pėr tė cilat flasin burimet e informacionit. Ėshtė njė listė pashmangshmėrisht arbitrare e cila bazohet nė tre shkencat bazė: biologjia, fizika dhe kimia. Jashtė kėsaj liste kanė mbetur disa teori qė janė tė famshme por kėtu shihet qartė se shkencėtarėt bihen mjaftė mirė dakortė me idetė e tyre nė krahasim me kritikėt letrarė. Nė faktė kjo listė me dhjetė teoritė bazė ėshtė formuluar mė kollaj se sa do tė formulohej pėrshėmbull lista e dhjetė romanėve mė tė mirė tė viteve 1900. Normalisht duhen bėrė shumė thjeshtėzime dhe shkurtime pėr tė pėrmbledhur koncepte pėr tė cilat janė derdhur lumenj boje. Duke lexuar kėtė artikull, lexuhesit dohet tė reagojnė me njė koment tė tipit: "Ah, kuptova, nė fund tė fundit nuk ėshtė aq e vėshtirė se sa e mendoja mė parė". Veē se ėshtė dhėnė njė pėrkufizim elementar i ēdo koncepti, ėshtė munduar tė shpjegohet rėndėsia e tij dhe se cilat janė prospektivat e ardhshme nė atė fushė.
Mė e rėndėsishmja ėshtė qė shkencėn mos ta marrim tepėr seriozisht. Nė faktė ėshtė pretendohet se fėmijėt nuk interesohen mė pėr shkencėn nė momentin kur ajo nuk ėshtė mė zbavitėse. Shkenca nuk duhet parė si njė seri faktesh tė mėrzitėshme por si njė bashkėsi ideshė entuziazmante. Ato janė njė oqean i madh eksperiencash njerėzore. Nuk ėshtė e rėndėsishme qė tė gjithė tė dinė gjithēka pėr shkencėn por cilido prej nesh duhet tė jetė nė gjėndje tė bėjė pyetjen: "Si shpjegohet?". Pėrtej interest intelektual ka njė miljon motive praktike pėr tė cilat ēdo qytetar duhet tė ketė njė njohuri elementare tė paktėn pėr tre shkencat bazė.
Evolucioni
1.Teoria e evolucionit ėshtė e vlefshme sot po aq sa ishte edhe 150 vite mė parė, kur Ēarls Darvin e ilustroi me njė elegancė tė madhe nė librin "Origjina e specieve". Mekanizmi i evolucionit varet nga fakti se nė tė gjithė organizmat, nga mikrobet te qėniet njerėzore janė vėnė re ndryshime tė vogla qė transmetohen nė mėnyrė trashėguese. Nė kėtė mėnyrė tė gjithė pjesėtarėt e njė gjenerate tė re janė paksa tė ndryshėm nga paraardhėsit e tyre. Pjesa mė e madhe e ndryshimeve ka njė efekt asnjanės ose negative nė kapacitetin e organizmit pėr tė mbijetuar dhe pėr tu riprodhuar por mbitėgjitha vihet re njė ndryshim qė rrit kapacitetin e tij pėr tė jetuar mė mirė nė ambjentin se ku ndodhet. Kėtp lloj ndryshimesh pozitive kanė tendencėn pėr tu pėrhapur ndėrmjet popujve tė ndryshėm. Njė karakteristikė e rėndėsishme e evolucionit darvinian ėshtė se fokusohet mbi individėt nė veēanti. Nuk egziston njė mekanizėm i pėrzgjedhjes natyrore nė gjėndje tė modifikojė njė specie nė kompleksitetin e saj, kjo mund tė ndodh ndėrmjet grumbullimit tė ndryshimeve qė sjellin si rrjedhojė mbijetesėn e individėve mė tė pėrshtatshėm.
Ritmi i evolucionit varion ndėrmjet tipeve tė ndryshėm tė organizmave jetokė dhe ambjenteve tė ndryshme nė tė cilat ndodhen ato. Kur presioni ėshtėi madh evolucioni ėshtė akoma mė i shpejtė. Pėr shėmbull, kur bakteriet ekspozohen ndaj antibjotikėve, mutacionet qė do ti rezistojnė ilaēit mund tė lindin dhe tė pėrhapen nė njė reze tė gjerė me anė tė popullsisė, brėnda pak muajve. Gjithsesi biologėt duhet tė punojnė akoma shumė pėr tė ndėrtuar historinė e evolucionit. Pyetjet e mėdha qė akoma nuk kanė gjetur pėrgjigje janė: si lindi jeta, pse evolucioni ka hasur njė pėrshpejtim gjatė disa periudhave gjeologjike dhe cilėt faktorė i kanė dhėnė origjinė inteligjencės njerėzore?
Gjenet dhe DNA
2.Darvini nuk e njihte mekanizmin biokimik tė evolucionit, por gjenetika e viteve nėntėqind ka dėshmuar se njėsia bazė e trashėgimisė ėshtė gjeni i cili pėrbėhet nga DNA-ja. Kemi dy kopje secila nga njėri prind me rreth 20 mijė gjene njerėzor. Nėse njė nga tė dyja ėshtė e dėmtuar, tjetra mundohet tė kompensojė dėmin e shkaktuar. Falė Franciz Krik dhe Xhejms Uatson, qė nga viti 1953 dimė se Dna-ja ka njė strukturė e cila formohet nga dy spirale tė cilat lidhen me disa njėsi biokimike. Egzistojnė katėr tipe tė kėtyre njėsive tė njohura me shkronjėn e parė tė emrave tė tyre: G, A, C dhe T. Nė njė model molecular tė Dna-sė duken si njė shkallėz e pėrdredhur nė vetėvete.
Kodi gjenetik ėshtė i njėjti pėr tė gjitha krijesat e gjalla. Sekuenca e njėsive biokimikė tė Dna-sė tė lartėpėrmėndur pėrkėthehet nė aminoacide, ato ēfarė formojnė proteinat (proteinat janė molekulat biologjike qė bėjnė pjesėn mė tė madhe tė punės brėnda njė trupi jetik). Mutacionet e rastėsishme tė Dna-sė, bashkė me pėrzierjen e gjeneve qė verifikohet ndėrmjet riprodhimit seksual, bėjnė tė mundur variacionet qė mundėsojnė evolucionin.
Big Bang
3.Qė prej gjysėm shekulli big bang ėshtė modeli kozmologjik standart i university. Sipas kėsaj teorie i gjithė materiali dhe energjia kanė prejardhur nga njė "rrallėsi" fillestare dėndėsie dhe temperature infinite. Qė nga momenti i big bang, universi vazhdon tė shpėrndahet dhe tė ftohet.
Provat qė mbėshtesin teorinė e big bang janė tre. Nė rradhė tė parė, galaksitė largohen prej nesh me njė shpejtėsi nė proporcion me distancėn e tyre, gjė qė bėn tė kuptosh se shpėrndarja ka nisur nga njė pikė e vetme. E dyta tregon se universi ėshtė i pushtuar nga njė "rezatim kozmik" qė pretendohet se ėshtė njė rezatim i dobėt i mbetur nga energjia e big bang. Dhe i treti provon se sasia e elementėve kimik mė tė zakonshėm qė janė vėzhguar nga astronomėt nė hapsirė, kanė njė ngjashmėri tė ngyshtė me eksplorimet e big bang. Ndėrsa se ēfarė ka pasur pėrpara big bangut, nė mėnyrė shkencore nuk mund tė shpjegohet por kjo nuk i ka penguar shkencėtarėt qė ta bėjnė njė pyetje tė tillė. Sipas njė hipoteze shumė popullore, mund tė egzistoj njė numėr i pafund universesh, ku secili prej tyre gėzon ligje fizike ndoshta pak tė ndryshme nga ajo e dikujt tjetėr. Gjithsesi sot, kozmologėt besojnė se universi ynė do tė vazhdoj tė shpėrndahet deri sa tė humbasė nė njė azgjė tė ftohtė dhe tė shkretė. Megjithatė kozmologjia ėshtė njė nga sektorėt mė pak tė parashikueshėm. Nė dhjetė vitet e ardhshėm, njė gjeneratė e re teleskopėsh qiellorė dhe tokėsorė do tė na lejojnė tė mbledhim mė shumė informacione tė cilat do tė na njohin mė shumė me universin tonė.
Relativiteti
4.Nėse Ēarls Darvin dhe teoria e tij e evolucionit janė simbolet e mėdhaja tė shkencės nė vitet 1800, Albert Ajnshtain dhe relativiteti janė ato tė viteve 1900. Teoria e relativitetit u publikua nė dy pjesė tė cilat ndikuan shumė nė zhvillimet e mėtejshme tė fizikės dhe kozmologjisė.
Teoria e relativitetit special, e publikuar nė vitin 1905, tregonte se koha dhe distanca nuk janė absolute por varen nga lėvizja e vėzhguesit. Nė bazė tė kėtij relativiteti special lind formula e famshme e=mc2, nė tė cilėn e-ja pėrfaqėson energjinė, m-ja masėn dhe c-ja shpejtėsinė e dritės. Formula tregon se masa dhe energjia janė tė barrazvlefshme, qė shpejtėsia e dritės nė hapsirė ėshtė e njėjtė pėr tė gjithė vėzhguesit nė ēfarėdolloj rrethane dhe se azgjė nuk mund tė udhėtojė mė shpejtė se shpejtėsia e dritės (300 mijė kilometra pėr sekond).
Teoria e relativitetit tė pėrgjithshėm, e publikuar nė vitin 1915, shpjegonte edhe ēėshtjen e gravitetit duke treguar se objektet e rėnda shtrėmbėrojnė sipėrfaqen e hapsirės dhe tė kohės me fushat e tyre gravitacionale. Relativiteti i pėrgjithshėm u vėrtetua si teori pas testit tė parė nė vitin 1919 gjatė njė eklipsi tė diellit, ku teleskopėt treguan disa reze dritė qė vinin nga yje shumė tė largėt drita e tė cilėve hyhej" nga graviteti i diellit. Diēka tjetėr e vėrtetuar kohė mė vonė ėshtė egzistenca e vrimave tė zeza branda galaksive dhe qė prej tyre, pėr shkak tė gravitetit shumė tė madh, nuk del as dritė e as material. Pėrsa i pėrketė tė ardhmes, askush nuk mund ta parashikojė atė nė kėtė aspekt. Sfida e madhe qė teoria e fizikės nuk ka arrituar ta pėrfundojė akoma kombinimin e relativitetit me mekanikėn e kuanteve. Kėto dy teori kanė njė vėshtirėsi pėr tė bashkėjetuar pa njė bazė tė pėrbashkėt. Ndoshta njė ditė njė tjetėr Ajnshtain do tė gjejė teorinė e madhe qė do ti bashkojė.