Historia njeh kultura tė popujve tė ndryshėm nė mbarė botėn qė skanė ditur tė jenė aspak tolerant dhe pėr mė tepėr human. Kėta popuj janė nga tė gjithė kontinentet si Evropa, Azia, Amerika, Afrika, etj.
Azia njihet ndryshe edhe si kontinenti mė i vjetėr, apo thėnė ndryshe si djepi i civilizimit njerėzor. Sipas shėnimeve historike nė Azi kanė jetuar shumė mbretėri. Qytetėrimet e lashta kineze, mongole, greke, semite, egjiptiane e te tjerė, qė tė gjitha kishin njė traditė tė vjetėr tė sundimit monark.
Nė secilėn mbretėri kishte njerėz tė njohur tė shkencės dhe artit. Secili prej tyre, detyrimisht, e komentonte shkencėn sipas dėshirės sė monarkut, ngase nga kjo varej vazhdimi i tė qenit gjallė mė tej. Mund ta merrni me mend se ēshkencė mund tė ketė qenė.
Shembuj tė ekzekutimit tė shkencėtarėve tė cilėt nuk pėrfillėn dėshirat e mbretit por pėrfillėn ligjet e shkencės kemi mjaft shumė, mjafton vetėm ti hedhėsh njė sy epokės sė mesjetės, e lere mė po tė shikosh nė antikėn greke, persiane,kineze ose romake.
Nga antika greke do tė sjellim njė shembull tė njohur, Sokratin.
Nė lulėzim tė qytetarisė greke, Sokrati, i akuzuar pėr mėkate dėnohet me vdekje dhe i lė shėndet botės kupėn e helmit.
Nė Evropėn e krishtere, jo vetėm nė kohėn e mesme (mesjetė), por edhe pas Rilindjes Italiane, kemi shembuj tė martirėve tė Lirisė e Shkencės, tė djegur pėr sė gjalli prej katolikėve dhe protestantėve. Raste tė njohura janė ai i Galile Galileit e raste tė tjera.
Pėr dallim nga shembujt e lartcekur, nė kohėn e sundimit islamik shkencėtarėve e artistėve vetėm se u ėshtė dhėnė privilegj. Njė rast tė tillė, shumė tė njohur, kemi poetin e madh persian Omer Kahjami. Ky i fundit edhe pse kishte bėrė mėkate si tė Sokratit prapėseprapė u la i lirė tė shkruajė e tė predikojė kundėr fesė zyrtare dhe kundėr ligjeve tė shtetit. Madje madje, Omer Kahjami jetoi katėr shekuj para gjithė atyre martirėve tė Lirisė e Shkencės, qė u dogjėn tė gjallė nė turrė tė drunjve.
Fan S. Noli e tė tjerė thonė se fakti qė Omer Kahjami pati kėtė liri tė predikojė e shkruajė kundėr fesė zyrtare dhe ligjeve tė shtetit dhe pastaj tė vdes qetėsisht nė shtrat, provon sa mė e lartė ka qenė nė atė periudhė qytetėrimi dhe tolerance nė Persinė Islamike.
Fakt tjetėr qė dėshmon pėr lirinė dhe tolerancėn qė ka islami ndaj feve tjera dhe pjesėtarėve tė tyre ėshtė edhe vetė varri i Omer Kahjamit, i stolisur me trėndafila dhe hardhi, sipas porosisė qė kishte lėnė, ndodhet gjer mė sot nė njė teqe persiane tė Nisaburit, i preservuar me respekt fetar brez pas brezi prej Sufinjėve, tė cilėt Omer Kahjami i kishte luftuar sa ishte gjallė.
Ky shembull, si shumė tė tjerė, ėshtė dėshmi e gjallė se ēėshtė islami dhe cili ėshtė program tij.
__________________